Η τέχνη της καταστροφής

«Το θέαμα δεν είναι ένα σύνολο εικόνων, αλλά μια κοινωνική σχέση ατόμων μεσολαβημένη από εικόνες» --Γκυ Ντεμπόρ, «Η κοινωνία του Θεάματος»         Μπορεί κανείς να αντιμετωπίσει την μαζική τρέλα και τις τραγικά παράλογες στιγμές της παγκοσμιότητας σαν κάποιου είδους παράξενη, ανεξήγητη –και κατά περίσταση ακόμα και ιδιοφυή- τέχνη; Ξέρω πως τραβάω την ίδια την έννοια της τέχνης από τα μαλλιά, όμως να θυμίσω το ρητό «ένας φόνος είναι τραγωδία, ένα εκατομμύριο είναι στατιστική» Γιατί όχι και τέχνη; Μπορείτε να φανταστείτε τον Μπιν Λάντεν σαν έναν παρανοϊκό περφόρμερ; Τον Χίτλερ, το Μουσολίνι και τον Στάλιν σαν ιδιοφυείς θιασάρχες; Την τερατώδη αρχιτεκτονική των σύγχρονων μητροπόλεων σαν σουρεαλιστικές πραγματείες; Δεν θα προσπαθήσω να επιχειρηματολογήσω σοβαρά υπέρ αυτής της φαντασίωσης, δεν θα μπορούσα, άλλωστε. Όμως που μπορούμε να φτάσουμε με μια παρόμοια συλλογιστική; Καταρχήν, μπορούμε να πούμε πως ένα χάπενινγκ είναι η προσπάθεια ενός περφόρμερ να προκαλέσει την φαντασία και να θέσει ερωτήματα στο κοινό του, σε «αυτούς που κοιτούν». Με την παραδοχή ότι η τέχνη είναι έκφραση με σκοπό και τον προβληματισμό του θεατή, μπορούμε να δικαιολογήσουμε την καταχώρηση του περφόρμερ σαν καλλιτέχνη, εξ’ ου και μπορούμε να μιλάμε για performing artists. Τραβώντας τώρα αυτήν την συλλογιστική στα άκρα θα μπορούσαμε ίσως να θεωρήσουμε την 11η Σεπτεμβρίου σαν ένα παγκόσμιο χάπενινγκ… Enki Bilal, σχεδιαστής κόμικς: «Ποια είναι η πρώτη ανάγκη του καλλιτέχνη; Ν’ αφήσει τα ίχνη του. Και είτε το επιδιώκει είτε όχι, αυτό ισχύει ως συνέπεια του όποιου έργου. Η εργασία που υπάρχει σε κάθε χάπενινγκ, ακόμη και σε ένα σκουπάκι μέσα στη λεκάνη του WC, δεν είναι παρά το έργο ενός τύπου που θέλει να προκαλέσει τη φαντασία, να θέσει ερωτήσεις σ’ αυτούς που το κοιτούν. Ο Μπιν Λάντεν σίγουρα δεν είναι καλλιτέχνης. Διέπραξε εγκλήματα παράλογα, τρελά, προκάλεσε το θάνατο αθώων σε τεράστια κλίμακα. Αλλά μ’ αυτή τη συμβολική επίθεση ενάντια στα σύμβολα, δημιούργησε κι αυτός εικόνες που θα μείνουν στην ιστορία της ανθρωπότητας, που θα τις βλέπουμε στην τηλεόραση, χωρίς να λογαριάζουμε και τις ιδιωτικές βιντεοκάμερες πολλών που κατέγραψαν και αυτές τα συμβάντα». «Κατά βάθος τι ήταν αυτή η επίθεση; Ένα χάπενινγκ σε πραγματικό χρόνο, μόνο που δεν μας είχαν καλέσει να το παρακολουθήσουμε. Ο Κρίστο όταν τυλίγει με διάφορα υλικά την γέφυρα Pont Neuf του Σηκουάνα μας προσκαλεί! Όχι όμως και ο Μπιν Λάντεν. Αλλά τα καταφέρνει κι αυτός καλά, αφού για τόσες ημέρες μας έδειχναν εκείνες τις εικόνες της απίστευτης, εντυπωσιακής και τρομακτικής ομορφιάς». Μια σαλεμένη ιδιοφυΐα θα μπορούσε να θεωρήσει το κακό σαν την ύψιστη μορφή τέχνης. Υπάρχει καλύτερος τρόπος να εξηγήσεις σε κάποιον τι σημαίνει πόνος από το να τον πονέσεις; Τα αεροπλάνα που συντρίβονταν στο WTC ήταν εργαλεία στα χέρια ενός παρανοϊκού καλλιτέχνη που προσπαθούσε να εξηγήσει στον μέσο αμερικανό τον πόνο και την αγωνία του μέσου παλαιστίνιου στα γκέτο της Σάμπρα και Σατίλα; Πάλι ο Bilal, αναφερόμενος σε χαρακτήρα από το τελευταίο του κόμικ, το «32 Δεκέμβρη»: «Τα χάπενινγκ του είναι επίσης μια καταγγελία, μια διαμαρτυρία ενάντια στον πόλεμο και την ανθρώπινη τρέλα. Με αυτήν την έννοια υπάρχει μια σχεδόν ευγενής πλευρά στις πράξεις του, αν και χρησιμοποιεί γι’ αυτό το σκοπό με άθλιο τρόπο το θάνατο των άλλων». Αν αφαιρέσει κανείς την εμπάθεια τόσο του καμικάζι, όσο και του ηθικού αυτουργού, η 11η Σεπτεμβρίου είναι το αγνό και απόλυτο κακό (θυμάται κανείς τον «άξονα του κακού»;) και άρα «καθαρή» τέχνη… Επίλογος: Στις 14 Αυγούστου του 2003 ολόκληρες οι βορειοανατολικές ΗΠΑ βυθίστηκαν στο σκοτάδι, κατά τη διάρκεια του μεγαλύτερου μπλακ άουτ στην ιστορία των ΗΠΑ. Ακολούθησαν μεγαλειώδεις εικόνες παρανοϊκής ομορφιάς καθώς χιλιάδες εργαζόμενοι έφευγαν από το νησί του Μανχάταν με τα πόδια, όπως στο βίντεο κλιπ των REM για το “everybody hurts”. Το «έργο τέχνης», εδώ τυχαίο και ο καλλιτέχνης το ίδιο το πλήθος που αντέδρασε με γνώμονα την άμεση ανάγκη του να γυρίσει σπίτι. Η στιγμή της χρεοκοπίας του (κατά τα άλλα πανίσχυρου) Συστήματος μεταμορφώνεται από το πλήθος σε καλλιτεχνικό γεγονός (μια πορεία!) που μπορεί να ερμηνεύεται από όποιον κοιτάει σαν συλλογική παράνοια… Θα μπορούσε κανείς να βρει μια «άγρια ομορφιά», μια τερατώδη και θηριώδη αρμονία στις μεγάλες στιγμές συλλογικής τρέλας του 20ου αιώνα; Μαζικές παρελάσεις στο Βερολίνο ή την Μόσχα. Χιλιάδες όρθια πρωτεύοντα προσπαθούν να γίνουν κάτι που δεν είναι: μηχανές. Προσπαθούν να μετατρέψουν τον εαυτό τους σε μηδαμινότητες, να χάσουν την ετερότητά τους στον ωκεανό της «εθνικής» ή της «ταξικής» ολικής συνείδησης. Πάνω από τις χιλιάδες των ρομποτόμορφων ανθρώπων δεσπόζει η μορφή του Ηγέτη: του Φύρερ, του Πατέρα όλων των προλετάριων. Υπάρχει μια έμφυτη θεατρικότητα στην ιεροτελεστία της παρέλασης. Μια τραγικότητα που κορυφώνει την προσπάθεια του Ανθρώπου να βρει μια αιτία για την ίδια του την αλλοτριωμένη ύπαρξη. Και όλα αυτά ενορχηστρώνονται και συγκεφαλαιώνονται στο πρόσωπο ενός ακόμα «καλλιτέχνη». Ο Ηγέτης καθοδηγεί τα ανθρώπινα εργαλεία του στην αυταπάρνηση, την υπέρβαση, την ίδια την καταστροφή τους και στον θάνατο. Ο Ηγέτης είναι ο θιασάρχης και ο πρωταγωνιστής αυτής της γελοίας παράστασης. Είναι ο καλλιτέχνης της απελπισίας του τίποτα, της κενότητας και του κορεσμού του πρώτου μισού του 20ου αιώνα. Σπέρνοντας το θάνατο εκατομμυρίων αθώων κάνει την τρέλα του σύμβολο και καταγγελία για την ανθρώπινη βλακεία… Μιχάλης Φαμέλης